Z Widokiem na trzy lata wojny w Ukrainie

Wydarzenie 18 lutego zgromadziło liczne grono uczestników – zarówno przedstawicieli instytucji unijnych oraz regionalnych, placówek dyplomatycznych, jak i ekspertów z dziedziny prawa międzynarodowego, dziennikarzy, działaczy humanitarnych, społeczność akademicką oraz społeczność obywatelską.

Jak wygląda praca korespondentki wojennej? Dlaczego praca dziennikarzy jest tak ważna w dokumentowaniu konfliktów zbrojnych oraz popełnianych podczas nich zbrodni wojennych? Jakie wyzwania stoją przed systemem prawa międzynarodowego oraz Międzynarodowym Trybunałem Karnym? Czy Rosja odpowie za swoje zbrodnie popełnione w Ukrainie? W jaki sposób działają fundacje, które pomagają osobom poszkodowanym w doszukiwaniu się sprawiedliwości? Na te i inne pytania odpowiedzieli zaproszeni goście:

• dr Ewa Hofmańska, doktor nauk prawnych, akademiczka z krajowym i międzynarodowym doświadczeniem, założycielka Fundacji Sunflowers, a także Project Sunflowers, który zbiera informacje na temat dowodów zbrodni prawa międzynarodowego i innych poważnych naruszeń praw człowieka, do których dochodzi w Ukrainie, oraz informacji o osobach poszkodowanych i wyrządzonych im szkodach,
• dr Mateusz Piątkowski, adiunkt w Katedrze Prawa Międzynarodowego i Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Łódzkiego, adwokat. Badacz międzynarodowego prawa humanitarnego konfliktów zbrojnych, ze szczególnym uwzględnieniem wojny powietrznej. Komentator sytuacji polityczno-prawnej dla największych stacji telewizyjnych i radiowych w Polsce,
• Bianka Zalewska, prawniczka, reporterka i działaczka humanitarna. Korespondentka wojenna największej polskiej stacji telewizyjnej, autorka reportaży i filmów dokumentalnych z Ukrainy, Iraku oraz Syrii. Przeżyła zagrażające życiu obrażenia po ostrzale rosyjskim w 2014 r. Od dekady dokumentuje wojnę w Ukrainie z pierwszej linii frontu.

Debatę moderował Filip Marczyński, dziennikarz Radia Wrocław.

Na przestrzeni ostatnich trzech lat, Unia Europejska bezwarunkowo popierała i nadal będzie popierać Ukrainę w walce z rosyjskim agresorem. Jednocześnie, Unia Europejska od lat wspiera mechanizmy ścigania zbrodni wojennych, zarówno poprzez współpracę z Międzynarodowym Trybunałem Karnym, jak i promowanie przestrzegania prawa międzynarodowego. Tymi słowami wstępu rozpoczął wydarzenie Wojciech Wysocki, szef sekcji politycznej Przedstawicielstwa Komisji Europejskiej w Polsce. Wspomniał również o Artykule 3 Traktatu o Unii Europejskiej, który wyraźnie mówi, że Unia Europejska jest wspólnotą opartą na prawie międzynarodowym, przestrzeganiu praw człowieka i Unia zawsze promuje te wartości w swojej polityce zagranicznej. Wysocki dodał, że zanim Statut Rzymski Międzynarodowego Trybunału Karnego został podpisany, Unia już wspierała Trybunał zarówno poprzez promowanie jego ratyfikacji, jak i budowanie zdolności systemów prawnych do implementacji postanowień Statutu Rzymskiego. 

W stosunkach zewnętrznych Unia (…) przyczynia się do pokoju, bezpieczeństwa, trwałego rozwoju Ziemi, do solidarności i wzajemnego szacunku między narodami, do swobodnego i uczciwego handlu, do wyeliminowania ubóstwa oraz do ochrony praw człowieka, w szczególności praw dziecka, a także do ścisłego przestrzegania i rozwoju prawa międzynarodowego, w szczególności zasad Karty Narodów Zjednoczonych - Art. 3 Traktatu o Unii Europejskiej

Następnie głos zabrał konsul generalny Ukrainy we Wrocławiu Yurii Tokar, który podkreślił heroizm narodu ukraińskiego oraz skalę zbrodni wojennych, jakich dopuszcza się Rosja. Zwrócił uwagę na codzienne ataki rakietowe i dronowe na ukraińskie miasta oraz konieczność międzynarodowego rozliczenia sprawców. Podkreślił również, że Ukraina nie chce jedynie chwilowego zawieszenia broni, ale sprawiedliwego zakończenia wojny. 

Mariola Abkowicz, pełnomocniczka wojewody dolnośląskiej ds. mniejszości narodowych i etnicznych, zwróciła uwagę na rolę społeczeństwa obywatelskiego, samorządów i organizacji pozarządowych w niesieniu pomocy uchodźcom. Przypomniała, że od początku wybuchu pełnoskalowej wojny w lutym 2022 r. to Polska stała się głównym krajem niosącym wsparcie osobom uciekającym przed rosyjską agresją. 

Dyskusję rozpoczęła Bianka Zalewska, która podzieliła się swoim osobistym doświadczeniem z relacjonowania konfliktu w Ukrainie. Dziennikarka zwróciła uwagę na rolę mediów w walce z dezinformacją i dokumentowaniu dowodów zbrodni wojennych:

Przede wszystkim walczymy o prawdę, nie tylko z dezinformacją, co jest też bardzo ważne, bo wojna trwa nie tylko tam w okopach, ale też w przestrzeni medialnej.

Dziennikarka opowiedziała o pierwszym dramatycznym doświadczeniu z Donbasu, gdy jej samochód został ostrzelany. Od tego momentu stała się celem propagandy i dezinformacji, co jest częścią strategii legitymizowania zbrodni wojennych. Bianka Zalewska wielokrotnie była na pierwszej linii frontu, relacjonując zarówno bitwy, jak i dramat ludności cywilnej. Podkreśliła, że wojna to nie abstrakcja, lecz suma tysięcy osobistych tragedii: 

To nie są po prostu zawalone bloki, to są zniszczone domy dziesiątek rodzin. To są kolejne pokolenia, które będą żyły z traumą. 

Zalewska uznała, że po odkryciach masowych zbrodni w Buczy, Borodziance, Irpiniu, Izium i Chersoniu, ściganie zbrodni wojennych oraz osądzanie tych odpowiedzialnych za nie jest rzeczą najważniejszą. Dr Mateusz Piątkowski zwrócił uwagę na fundamentalne cechy systemu międzynarodowego, który z natury pozostaje anarchiczny – brak mu centralnego ustawodawcy, egzekutywy i niezależnego sądownictwa. Oznacza to, że egzekwowanie prawa w dużej mierze zależy od społeczności międzynarodowej oraz zaangażowania poszczególnych państw. 

Reakcja na naruszenia międzynarodowego prawa humanitarnego tak naprawdę spoczywa na nas”.

Piątkowski podkreślił, że istnienie międzynarodowego prawa humanitarnego (MPH) stanowi fundament dla międzynarodowych instytucji i organizacji zajmujących się dokumentowaniem zbrodni wojennych oraz dążeniem do sprawiedliwości. Pojawiło się również pytanie o sens tych regulacji, skoro są one często naruszane - jego istnienie jest potrzebne, bo to daje sens w ogóle robienia tej całej dokumentacji i dążenia do sprawiedliwości. Naukowiec zaznaczył, że Międzynarodowy Trybunał Karny jest instytucją, która działa w ramach ograniczeń narzucanych przez system międzynarodowy. Skuteczność trybunału zależy od woli politycznej państw, a polityczne interesy często przeważają nad zasadami prawa. Niemniej MTK pozostaje jednym z filarów walki o sprawiedliwość na arenie międzynarodowej, nawet jeśli nie zawsze jest w stanie wyegzekwować swoje decyzje.

Dr Ewa Hofmańska poruszyła kwestie dotyczące mechanizmów reparacyjnych dla ofiar konfliktów zbrojnych, ze szczególnym uwzględnieniem wojny w Ukrainie.

MTK to jedyny międzynarodowy trybunał, który koncentruje się na ofiarach i osobach ocalałych z konfliktów.

Hofmańska powiedziała, że oprócz karania sprawców, Trybunał wydaje również wyroki reparacyjne, na podstawie, których Fundusz Powierniczy na Rzecz Ofiar (ang. Trust Fund for Victims) przygotowuje programy reparacyjne – zarówno indywidualne, jak i zbiorowe. Założycielka projektu Sunflowers dodała, że Fundusz może wdrażać programy pomocy, nawet jeśli nie doszło jeszcze do skazania sprawców przez MTK. Oznacza to, że ofiary mogą otrzymać wsparcie w sytuacji, gdy miał miejsce konflikt zbrojny w wyniku którego ucierpiały osoby cywilne, ale nie doszło do skazania sprawcy okrucieństw. 

Te programy reparacyjne mogą być bardzo różne. Mogą polegać na odbudowie szkół, szpitali, mogą również polegać na realizowaniu terapii, psychoterapii dla zgwałconych kobiet, dzieci, również mężczyzn.

Na koniec Hofmańska wytłumaczyła cel Projektu Sunflowers, który opiera się na współpracy z międzynarodowymi i krajowymi organami ścigania oraz podmiotami przygotowującymi programy reparacyjne dla ofiar. W tym celu powstała aplikacja, która umożliwia zgłaszanie informacji o wydarzeniach, które mogą być uznane za zbrodnie międzynarodowe, oraz zbieranie danych o doznanych szkodach. Wolontariusze, którzy są obecni w 22 krajach, pełnią rolę osób pierwszego kontaktu z ofiarami i świadkami, pomagając w przekazaniu informacji. Wszystkie zgłoszone informacje trafiają do bezpiecznej bazy danych, która umożliwia ich przekazanie odpowiednim instytucjom.

Debatę można obejrzeć na stronie Komisji Europejskiej w Polsce na Facebooku.