Sygnaliści pod ochroną

Niedawne skandale, takie jak Dieselgate, Luxleaks, dokumenty panamskie, jak również najnowsze doniesienia dotyczące Cambridge Analytica pokazują, że tzw. sygnaliści, czyli osoby zgłaszające zachowania nieetyczne, mogą odegrać ważną rolę w wykrywaniu nielegalnych działań, które narażają na szwank interes publiczny oraz dobrobyt obywateli i społeczeństwa.

Przedstawiony wniosek zapewni wysoki poziom ochrony osób ujawniających naruszenia unijnych przepisów i ustanowi ogólnounijne normy. Przewidziano w nim bezpieczne kanały zgłaszania naruszeń zarówno w ramach danej organizacji, jak i poza nią, np. organom publicznym. Będzie on również chronił sygnalistów przed zwolnieniem z pracy, degradacją i innymi formami represji. Nakłada również na organy krajowe obowiązek informowania obywateli oraz zapewniania odpowiednich szkoleń jednostkom administracji publicznej w zakresie postępowania z takimi osobami.

Pierwszy wiceprzewodniczący Frans Timmermans oświadczył: - Wiele z ostatnich skandali nie ujrzałoby światła dziennego, gdyby nie osoby z wewnątrz, które miały odwagę o nich poinformować. Takie osoby podjęły jednak ogromne ryzyko. Jeśli zatem zapewnimy im lepszą ochronę, będziemy w stanie skuteczniej wykrywać działania szkodliwe dla interesu publicznego, takie jak oszustwa, korupcja, unikanie podatku od osób prawnych czy narażanie na zagrożenia ludzkiego zdrowia i środowiska. Będziemy również w stanie skuteczniej zapobiegać takim działaniom. Nie należy karać za właściwe działania. Przedstawiony wniosek służy też ochronie osób, które są informatorami dziennikarzy śledczych, a tym samym pomagają zagwarantować wolność wypowiedzi i wolność mediów w Europie.

Věra Jourová, komisarz do spraw sprawiedliwości, konsumentów i równouprawnienia płci, dodała: - Nowe przepisy o ochronie sygnalistów będą miały przełomowy charakter. W zglobalizowanym świecie, w którym pokusa maksymalizacji zysku nawet kosztem naruszenia prawa jest realna, powinniśmy wspierać osoby, które są gotowe wziąć na siebie ryzyko i ujawnić poważne przypadki naruszenia unijnych przepisów. Wymaga tego uczciwość Europejczyków.

Osoby zgłaszające nieetyczne zachowania mogą przyczynić się do wykrycia przypadków naruszenia prawa UE, przeprowadzenia odpowiedniego śledztwa i ukarania za takie naruszenie. Odgrywają również istotną rolę jako źródła informacji, umożliwiając dziennikarzom i wolnej prasie odegranie fundamentalnej roli w zapewnianiu demokracji. Dlatego właśnie należy je chronić przed zastraszaniem i represjami. Obywatele, którzy ujawniają nielegalne działania, nie powinni być za to karani. W praktyce wielu z nich przypłaca swoją decyzję utratą pracy, reputacji czy nawet zdrowia: 36 proc. pracowników, którzy zgłosili nadużycie, doświadczyło represji (światowe badanie dotyczące etyki w biznesie z 2016 r.).

Ochrona osób zgłaszających zachowania nieetyczne przyczyni się do ochrony wolności wypowiedzi i wolności mediów, ma również pierwszorzędne znaczenie dla ochrony praworządności i demokracji w Europie.

Ochrona zgłaszających naruszenia w wielu dziedzinach unijnego prawa

Wniosek ma zapewnić ogólnounijną ochronę osób ujawniających przypadki naruszenia prawa Unii w dziedzinach takich jak: zamówienia publiczne, usługi finansowe, pranie pieniędzy i finansowanie terroryzmu, bezpieczeństwo produktów, bezpieczeństwo transportu, ochrona środowiska, bezpieczeństwo jądrowe, bezpieczeństwo żywności i pasz, zdrowie i dobrostan zwierząt, zdrowie publiczne, ochrona konsumentów, prywatność, ochrona danych i bezpieczeństwo sieci i systemów informatycznych. Ma on również zastosowanie do naruszeń unijnych reguł konkurencji, naruszeń i nadużyć przepisów dotyczących podatku od osób prawnych i szkody dla interesów finansowych UE. Komisja zachęca państwa członkowskie, by w oparciu o powyższe kryteria ustanowiły kompleksowe ramy prawne ochrony sygnalistów wykraczające poza normy minimalne.

Jasne mechanizmy i obowiązki pracodawców

Wszystkie przedsiębiorstwa zatrudniające ponad 50 pracowników lub wykazujące obroty powyżej 10 mln euro będą musiały stworzyć wewnętrzną procedurę postępowania w przypadku zgłoszenia naruszenia. Wymóg ten będzie dotyczyć również wszystkich podmiotów administracji państwowej i regionalnej oraz gmin liczących ponad 10 tys. mieszkańców.

Ustanowione mechanizmy ochrony muszą obejmować następujące elementy:

• jasne kanały zgłaszania informacji, zarówno w ramach danej organizacji, jak i poza nią, przy zapewnieniu odpowiedniej poufności;
• trzypoziomowy system zgłaszania nadużyć:
  • wewnętrzne kanały zgłaszania informacji;
  • przekazywanie informacji właściwym organom, jeżeli kanały wewnętrzne nie działają lub nie można racjonalnie oczekiwać, że będą działać (np. gdy korzystanie z kanałów wewnętrznych mogłoby zagrozić skuteczności działań śledczych prowadzonych przez właściwe organy);
  • informowanie opinii publicznej lub mediów, jeśli po zgłoszeniu za pomocą innych kanałów nie podjęto odpowiednich działań lub w przypadku ewidentnego zagrożenia interesu publicznego lub ryzyka jego wystąpienia bądź w przypadku nieodwracalnej szkody;
• obowiązki w zakresie informacji zwrotnej nałożone na władze i przedsiębiorstwa, które będą musiały odpowiedzieć na zgłoszenie i podjąć działania następcze w ciągu trzech miesięcy od momentu otrzymania informacji przekazanej kanałem wewnętrznym;
• zapobieganie represjom i skuteczna ochrona: wszelkie formy represji są zakazane i powinny podlegać sankcjom. W przypadku, gdy osobę, która złożyła doniesienie, spotykają represje, należy jej zagwarantować dostęp do bezpłatnych porad i odpowiednich środków ochrony prawnej (np. środków mających na celu powstrzymanie mobbingu lub uniemożliwienie zwolnienia). Ciężar dowodu zostaje w takich przypadkach odwrócony – to osoba lub organizacja musi udowodnić, że ich działania nie są formą odwetu za zgłoszenie ewentualnych nieprawidłowości. Sygnaliści będą również chronieni podczas postępowań sądowych, w szczególności przed odpowiedzialnością za ujawnienie informacji.

Skuteczne zabezpieczenia

Wniosek zapewnia ochronę osobom zgłaszającym nadużycia, które w odpowiedzialny sposób chcą faktycznie chronić interesy publiczne. We wniosku przewidziano zatem zabezpieczenia mające zniechęcać do zgłoszeń obelżywych lub składanych w złym zamiarze oraz zapobiegać nieuzasadnionej utracie reputacji. Osoby lub podmioty, których dotyczą informacje przekazane przez sygnalistę, będą w pełni korzystać z domniemania niewinności, prawa do skutecznego środka ochrony prawnej, rzetelnego procesu sądowego oraz prawa do obrony.

Kontekst

Ochrona osób zgłaszających przypadki naruszenia prawa w UE jest obecnie fragmentaryczna i niejednolita. Jedynie 10 państw członkowskich UE zapewnia pełną ochronę sygnalistów. W pozostałych krajach przyznana ochrona jest jedynie częściowa i odnosi się wyłącznie do konkretnych sektorów lub kategorii pracowników.

Wniosek Komisji opiera się na zaleceniu Rady Europy z 2014 r. o ochronie osób zgłaszających przypadki naruszenia, w którym zaleca się, by państwa członkowskie dysponowały ramami prawnymi, instytucjonalnymi oraz sądowymi zapewniającymi ochronę osób, które, w związku ze swoją pracą, zgłaszają lub ujawniają informacje na temat zagrożeń lub szkody dla interesu publicznego. W zaleceniu tym określono również zasady, jakimi należy się kierować przy wprowadzaniu takich ram lub ich zmianie.

Rada zachęciła Komisję do zbadania możliwości przyszłych działań UE w swoich konkluzjach w sprawie przejrzystości podatkowej z dnia 11 października 2016 r. Organizacje społeczeństwa obywatelskiego i związki zawodowe wielokrotnie apelowały o wprowadzenie ogólnounijnych przepisów chroniących osoby, które zgłaszają przypadki naruszenia, działając w interesie publicznym.

Komisja zobowiązała się do podjęcia działań mających na celu ochronę takich osób, będących źródłem informacji dla dziennikarzy, podczas drugiego dorocznego seminarium w sprawie praw podstawowych, które odbyło się w listopadzie 2016 r. i było poświęcone pluralizmowi mediów i demokracji.

Wzmocnienie ochrony osób sygnalizujących naruszenia wynika również z podjętego przez Komisję zobowiązania, by położyć większy nacisk na egzekwowanie prawa UE, jak wskazano w komunikacie z 2016 r. pt. Prawo Unii: lepsze wyniki dzięki lepszemu stosowaniu.

Dalsze informacje:

• Komunikat w sprawie wzmocnienia ochrony sygnalistów na poziomie UE
• Dyrektywa dotycząca ochrony osób zgłaszających przypadki naruszenia prawa Unii
• Pytania i odpowiedzi
• Zestawienie informacji