Spór o praworządność w Polsce

Przewodniczący KE Jean-Claude Juncker włączył do porządku obrad kolegium 20 grudnia kwestię dalszych działań w odniesieniu do Polski.

Pierwszy wiceprzewodniczący KE Frans Timmermans jasno określa oczekiwania Komisji wobec władz polskich, aby uniknąć dalszej eskalacji:

• Po pierwsze, władze polskie powinny przywrócić niezależność i legitymację Trybunału Konstytucyjnego jako gwaranta Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.
• Po drugie, władze polskie powinny dostosować ustawę o organizacji sądów powszechnych do prawa unijnego.
• Po trzecie, władze polskie powinny dostosować ustawę o Krajowej Szkole Sądownictwa i Prokuratury do europejskich standardów w zakresie niezależności sądownictwa.
• I wreszcie, władze polskie powinny dostosować dwa nowe projekty ustaw o Sądzie Najwyższym oraz o Krajowej Radzie Sądownictwa zaproponowane przez prezydenta RP Andrzeja Dudę do prawa UE oraz europejskich standardów w zakresie niezależności sądownictwa i rad sądownictwa.

W sprawie rezolucji Parlamentu Europejskiego:

• Komisja docenia zdecydowane zaangażowanie Parlamentu w tej sprawie.
• Na straży praworządności stoi nie tylko Komisja Europejska. Komisja, Rada wraz państwami członkowskimi oraz Parlament odpowiadają za poszanowanie wspólnych wartości Unii Europejskiej.

W sprawie zalecenia:

• W kontekście trwającego dialogu dotyczącego praworządności, Komisja otrzymała odpowiedź na trzecie zalecenie w sprawie praworządności w dniu 28 sierpnia.
• Odpowiedzi otrzymane z Polski nie rozwiewają obaw Komisji i nie zapowiadają żadnych środków służących rozwiązaniu kwestii wskazanych przez Komisję w jej trzech zaleceniach.
• Komisja uważnie analizuje projekty ustaw zaproponowanych przez prezydenta Dudę i uważnie śledzi rozwój wydarzeń.
• Władze polskie powinny rozwiązać zaistniałą sytuację w taki sposób, aby dalsze działania ze strony UE nie były konieczne.

W sprawie uchybienia zobowiązaniom państwa członkowskiego:

• Po podjęciu decyzji przez kolegium komisarzy w dniu 12 września Komisja podjęła decyzję o przejściu do kolejnego etapu postępowania w sprawie uchybienia zobowiązaniom państwa członkowskiego i przesłała władzom polskich uzasadnioną opinię w sprawie polskiej ustawy o organizacji sądów powszechnych. Władze polskie miały miesiąc na udzielenie odpowiedzi.
• Obecnie Komisja kończy analizę odpowiedzi udzielonej przez władze polskie pod kątem decyzji co do dalszych działań.

W sprawie Art. 7

• Komisja jest gotowa wykorzystać wszelkie dostępne środki, w tym art. 7, jeżeli stwierdzi, że istnieje istotne ryzyko poważnego naruszenia praworządności.
• Jednakże art. 7 zostanie uruchomiony bezpośrednio w przypadku nagłego pogorszenia się sytuacji wymagającej natychmiastowego i bardziej zdecydowanego działania, np. w przypadku zwolnienia lub przymusowego przejścia na emeryturę sędziów Sądu Najwyższego.
• W swoim zaleceniu Komisja zwraca się do władz polskich z prośbą, aby nie podejmowały żadnych działań skutkujących odwołaniem lub przymusowym przejściem na emeryturę sędziów Sądu Najwyższego. Jeżeli środek taki zostanie zastosowany, Komisja gotowa jest do niezwłocznego uruchomienia procedury na podstawie art. 7 ust. 1.
• Odpowiedzialność za nadzorowanie praworządności jest nie tylko w gestii Komisji. Wszystkie trzy instytucje: Parlament Europejski, Rada wraz z państwami członkowskimi oraz Komisja mają prawo do zastosowania art. 7.

Pytania i odpowiedzi

Czy pierwszy wiceprzewodniczący spotka się z polskim rządem?

• Żadne z czterech zaproszeń przesłanych władzom polskim od lipca nie zostało przyjęte.
• W tym samym czasie pierwszy wiceprzewodniczący Frans Timmermans nie otrzymał żadnego zaproszenia ze strony polskiej (ministra spraw zagranicznych lub ministra sprawiedliwości).
• W związku z tym wymiana informacji z Polską zasadniczo odbywa się w formie pisemnej. Jednak nasze zaproszenie do spotkania jest nadal aktualne.

Czy Komisja jest gotowa zastosować art. 7?

• Odpowiedzialność za nadzorowanie praworządności jest nie tylko w gestii Komisji. Komisja, Rada wraz z państwami członkowskimi oraz Parlament są odpowiedzialni za poszanowanie wspólnych wartości Unii Europejskiej.
• Dlatego też kwestia ta prezentowana była na Radzie do Spraw Ogólnych w maju, natomiast we wrześniu zapoznano ministrów z aktualną sytuacją. W obu przypadkach Komisja otrzymała szerokie poparcie państw członkowskich, aby kontynuować dialog w sprawie praworządności w Polsce w celu rozwiązania podniesionych kwestii.

Czy liczba głosów niezbędna do zastosowania art. 7jest wystarczająca?

• Pierwszy wiceprzewodniczący Timmermans powiedział, że postara się uzyskać niezbędną większość, gdy sprawa dojdzie do tego etapu.
• Wymagana większość została określona odpowiednio w art. 7 ust. 1 [większość 4/5 głosów w Radzie bez Polski = 22 państw członkowskich] i w art. 7 ust. 2 [jednomyślność w Radzie]. Te dwa etapy wymagają większości na różnym poziomie.

Czy Komisja dysponuje wsparciem państw członkowskich w celu podjęcia dalszych działań?

• Osiągnięto szerokie porozumienie w maju i we wrześniu na posiedzeniach Rady do Spraw Ogólnych, stwierdzając, że praworządność stanowi przedmiot wspólnego zainteresowania i wspólnej odpowiedzialności.
• Istnieje również szerokie poparcie dla roli Komisji jako strażnika traktatów oraz dla konieczności znalezienia rozwiązania tej sytuacji.
• Stojąc na straży traktatów, Komisja nie zawaha się podjąć dalszych działań, jeśli będzie to konieczne, spośród całego wachlarza dostępnych instrumentów.

Czy dialog z Polską ws. praworządności ma wymiar polityczny?

• Komisja jest absolutnie apolityczna, jeśli chodzi o praworządność. W przypadku gdy rządy prawa w którymś z państw członkowskich poddawane są w wątpliwość, jest to problem dla wszystkich państw członkowskich. Taka jest specyfika członkostwa w Unii Europejskiej.
• Obawy Komisji podziela wiele innych podmiotów, w tym Parlament Europejski, Komisja Wenecka (Rada Europy), komisarz Rady Europy ds. praw człowieka, komisja ONZ ds. praw człowieka, a także liczne organizacje społeczeństwa obywatelskiego.

Dlaczego tak ważna jest praworządność?

• Praworządność jest jedną z podstawowych wartości Unii Europejskiej (zob. artykuł. 2 TUE). Praworządność określa, kim tak naprawdę jesteśmy.
• Ponadto, właściwe funkcjonowanie praworządności ma zasadnicze znaczenie dla właściwego funkcjonowania rynku wewnętrznego, który nie może działać bez niezależnej władzy sądowniczej w każdym państwie członkowskim. Jest ona również podstawą wzajemnego zaufania między państwami członkowskimi.
• Jeśli obywatele, przedsiębiorcy, przedsiębiorstwa i administracja publiczna tracą zaufanie do systemów wymiaru sprawiedliwości w państwie członkowskim, cierpi na tym integralność rynku wewnętrznego, a to z kolei ma wpływ na wszystkie państwa członkowskie.

Jak działają przepisy unijne w zakresie praworządności?

• Przepisy te przewidują trzystopniowy dialog, w ramach którego Komisja angażuje się we współpracę z zainteresowanymi państwami członkowskimi.
• Pierwszy wiceprzewodniczący Timmermans w swojej odpowiedzi udzielonej Parlamentowi Europejskiemu przed swoim mianowaniem powiedział: „Szybkie zaangażowanie się w dialog może przyczynić się do złagodzenia problematycznych sytuacji. Komunikat Komisji z 2014 r. na temat praworządności określa przepisy, na podstawie których Komisja rozpocznie taki dialog.”

Dodatkowe informacje

• Stanowisko pierwszego wiceprzewodniczącego Fransa Timmermansa w trakcie obrad Komisji Wolności Obywatelskich, Sprawiedliwości i Spraw Wewnętrznych Parlamentu Europejskiego w dniu 7 listopada 2017 r.
• Stanowisko pierwszego wiceprzewodniczącego Fransa Timmermansa po posiedzenia kolegium 26 lipca
• Komunikat prasowy z 26 lipca
• Komunikat prasowy z 29 lipca w sprawie rozpoczęcia procedury o naruszenie zobowiązań przez państwo członkowskie

Przegląd kwestii związanych z praworządnością w Polsce

1.Trybunał Konstytucyjny

• Mianowanie sędziów — w listopadzie Sejm obecnej kadencji stwierdził nieważność pięciu kandydatur wyznaczonych przez Sejm poprzedniej kadencji i powołał pięciu nowych sędziów wybranych przez siebie. W grudniu 2015 r. Trybunał Konstytucyjny orzekł, że trzech sędziów zostało mianowanych zgodnie z prawem w poprzedniej kadencji i powinni oni objąć swoje stanowiska. Orzeczenie zostało zignorowane przez Sejm obecnej kadencji.
• Reforma Trybunału — w grudniu 2015 r. Sejm przyjął nowe przepisy o funkcjonowaniu Trybunału Konstytucyjnego, a w lipcu 2016 r. nową ustawę, która, między innymi, utrudnia zasady, na jakich Trybunał może dokonać kontroli zgodności z Konstytucją nowych przepisów.
• Publikacja orzeczeń — w obecnej kadencji zablokowano publikację wyroków Trybunału, w tym dotyczących mianowania sędziów i oceny nowych przepisów w sprawie Trybunału.

2. Reforma wymiaru sprawiedliwości

W lipcu 2017 r. Sejm przyjął cztery nowe ustawy — strukturalnie podważające niezależność sądownictwa w Polsce oraz mające natychmiastowy i bardzo negatywny wpływ na niezawisłość władzy sądowniczej.

• Ustawa o Sądzie Najwyższym – zawetowana 24 lipca przez Prezydenta RP
• Ustawy o Krajowej Radzie Sądownictwa — zawetowana 24 lipca przez Prezydenta RP
• Ustawa o organizacji sądów powszechnych — podpisana przez Prezydenta 25 lipca, weszła w życie 28 lipca; postępowanie w sprawie uchybienia zobowiązaniom państwa członkowskiego rozpoczęto 29 lipca w związku z dyskryminacją ze względu na płeć oraz uprawnienia Ministra Sprawiedliwości do dyskrecjonalnego przedłużenia mandatu sędziów oraz powoływania/ odwoływania prezesów sądów
• Ustawa o Krajowej Szkole Sądownictwa i Prokuratury — opublikowana i weszła w życie 13 lipca.

Prezydenckie projekty ustaw — zaproponowane przez prezydenta we wrześniu 2017 r. w miejsce zawetowanych ustaw. Projekty są obecnie przedmiotem dyskusji w Sejmie.

3. Harmonogram:

• 13 stycznia 2016 r. — Komisja rozpoczęła dialog nt. sytuacji w Polsce zgodnie z przepisami o praworządności
• 1 czerwca 2016 r. — Komisja przyjęła opinię
• 27 lipca 2016 r. — Komisja przyjęła zalecenie nr 1.
• 21 grudnia 2016 r. — Komisja przyjęła zalecenie nr 2 .
• 26 lipca 2017 r. — Komisja przyjęła zalecenie nr 3 .
• 29 lipca 2017 r. Komisja wszczęła postępowanie w sprawie uchybienia zobowiązaniom państwa członkowskiego w związku z ustawą o organizacji sądów powszechnych
• 12 września 2017 r. — komisarz uruchamia drugi etap postępowania w sprawie uchybienia zobowiązaniom państwa członkowskiego